Dünya’mız düşündüğümüz gibi tek parça değil!
Yerkabuğu, devasa “yapboz parçaları” gibi olan levhalardan oluşur.
Bu levhalar sürekli hareket eder, ama gözümüzle göremeyeceğimiz kadar yavaş bir şekilde… (yılda birkaç santim!).

Bu dev yapboz parçaları bazen birbirine çarpar, bazen ayrılır, bazen de yan yana kayar.
İşte, bu hareketler sırasında levhalar arasında gerilim birikir.
Gerilim arttıkça, adeta bir lastiği çekip bıraktığımızda nasıl ani bir “şlap!” sesi çıkıyorsa, levhalar da bir anda kayıverir!
Ve o anda deprem meydana gelir.

Kırılmanın başladığı yerin yeraltındaki noktasına odak (hiposantr),
Yerin yüzeyindeki tam karşılığına ise merkez üssü (episantr) denir.

Deprem Nasıl Oluşur?

Şöyle düşünebilirsin:

İki elini birbirine bastırıp ileri geri sürtmeye çalış.
Başta kolay olmaz, ellerin takılır.
Sonra birden kayıverir!
İşte o kayma anı, doğadaki depremlerin küçük bir modelidir.

Deprem sırasında yeraltında biriken enerji, dalgalar hâlinde dışa yayılır.
Bu dalgalar toprağı, binaları, hatta bazen deniz tabanını bile sallar.
Sonuç: sallantı, çatlaklar, dalgalanmalar, bazen tsunami!

Sismogram Nedir?

Sismogram, depremin yarattığı dalgaların kaydıdır:

Derinliğini ölçebilirler.

İlk küçük dalgalar – sonra büyük sarsıntılar – sonra yavaş yavaş azalan titreşimler görünür.

Bilim insanları bu dalga şekillerine bakarak:

Depremin başlama zamanını

Büyüklüğünü

Merkez üssünü

Dünyadaki En Büyük ve Ünlü Fay Hatları

Şimdi Dünya’nın en hareketli “çatlaklarına” bir göz atalım:

1. Pasifik Ateş Çemberi (Ring of Fire)

Pasifik Okyanusu’nun etrafını saran dev bir tehlike halkası!
Japonya’dan Şili’ye, Alaska’dan Endonezya’ya kadar uzanıyor.
Dünyadaki depremlerin %90’ı ve volkanların %75’i burada oluşuyor.
Yani tam bir “deprem ve volkan festival alanı” gibi!

2. San Andreas Fayı (Kaliforniya, ABD)

Hollywood filmlerinde gördüğün o korkunç yer yarılmaları işte buradan geliyor!
Kuzey Amerika ve Pasifik levhaları birbirinin yanından kaymaya çalışıyor.
1906’da San Francisco’yu yerle bir eden ünlü deprem burada oldu.

3. Kuzey Anadolu Fayı (Türkiye)

Bizim topraklarımızın tam kalbinde uzanan tehlikeli bir kırık çizgisi.
İstanbul’dan Erzincan’a kadar doğuya doğru uzanıyor.
1999 Gölcük (Marmara) Depremi gibi büyük yıkımlar bu fay hattında meydana geldi.
Bilim insanları bu hattı sürekli gözlüyor, çünkü hareketli ve riskli.

4. Alp-Himalaya Fay Kuşağı

İspanya’dan Himalayalar’a kadar dev bir çizgi gibi düşün.
Türkiye, İran, Pakistan, Hindistan bu kuşağın üstünde oturuyor.
Bu yüzden hem yüksek dağlar oluşmuş (mesela Himalayalar), hem de sık sık depremler oluyor.

5. Doğu Afrika Rift Vadisi

Afrika’nın doğusunda dev bir yarılma var.
Kıta resmen ikiye ayrılıyor!
Birkaç milyon yıl sonra burası yepyeni bir okyanus olabilir.
Bugün bile bu bölgede minik minik depremler ve volkanik patlamalar yaşanıyor.

Küçük Bilgi Molası: Fay Tipleri

Deprem deyince aklımıza gelen her fay aynı değildir. Farklı karakterleri vardır:

Doğrultu Atımlı Fay: Levhalar yan yana kayar. (San Andreas gibi.)

Normal Fay: Yer kabuğu aşağı doğru kırılır. (Çökme olur.)

Ters Fay: Yer kabuğu yukarı doğru itilir. (Dağlar oluşur.)

Kurtama ekipleri — Depremden dolayı kırılan toprak

Deprem Olduğunu Nasıl Fark Ederiz?

Depremler genellikle saniyeler içinde hissedilir, ama bazen bu saniyeler çok uzunmuş gibi gelir!
İşte depremin fark edilme yolları:

1. Hafif Titremeler Başlar

Önce sanki yer hafifçe titreşiyor gibi hissedersin.
Bazı insanlar bunu, koltukta hafif sallanmak ya da baş dönmesi gibi algılar.
Özellikle yüksek katlarda, bu küçük titreşimler daha erken ve daha net hissedilir.

Mesela oturuyorsan, bardaktaki suyun dalgalandığını görebilirsin!

2. Garip Sesler Duyulabilir

Bazen yer altından gelen uğultu, gürültü, derin bir homurtu gibi sesler duyulur.
Sanki yerin altı inliyormuş gibi.
Bu sesler, kayaların kırılması ve yer altındaki hareketlerin yankılanmasından kaynaklanır.

Özellikle sessiz bir ortamdaysan, depremden önce gelen o “derin uğultu” gerçekten ürkütücü olabilir!

3. Sallanma veya Zıplama Hissi

Küçük depremlerde sadece hafif bir sallanma olur.
Büyük depremlerde ise yerde yukarı-aşağı bir zıplama veya yana doğru şiddetli bir sallanma hissedebilirsin.

Bazı insanlar “halı altımdan kaydı” gibi tarif eder.

4. Eşyaların ve Objelerin Tepkisi

Lambalar sallanmaya başlar.
Perdeler titrer.
Masanın üstündeki kalem ya da bardak hafifçe kayar.
Büyük depremlerde mobilyalar yer değiştirir veya devrilir.

Eğer bir yerde asılı avize varsa, o en hızlı sinyal verir!

5. Vücudun Kendi Sensörleri!

İnsan vücudu da bir nevi “deprem dedektörü” gibidir.
İç kulaktaki denge organımız (vestibüler sistem) yerin hareketlerini hemen algılar.
Baş dönmesi, mide bulantısı veya bir anda “yer kayıyor” hissi yaşayabilirsin.

Mini Bilgi: Deprem Öncesi Hayvanların Davranışı

Bazı bilim insanları ve halk gözlemleri şunu söylüyor:
Depremden dakikalar ya da saatler önce hayvanlar garip davranışlar sergileyebilir!

Köpekler havlar, huzursuz olur.
Kediler bir anda saklanır veya kaçmaya çalışır.
Balıklar normalden farklı hareket eder.

Bunun nedeni, onların insanların duyamadığı yer altı titreşimlerini ve sesleri daha erken algılayabilmesidir.
Ama unutma: Bu tam anlamıyla bilimsel bir erken uyarı yöntemi değil, sadece bir gözlemdir!

Deprem Anında Özetle Neler Olur?

Hafif bir titreme – Gürültü ve uğultu – Sallanma – Eşyaların oynaması – İnsan vücudunda denge kaybı – Büyükse yer değişimleri ve hasar.

Depremin Şiddeti ve Büyüklüğü: Ne Demek?

Deprem olduğunda iki önemli şeyden bahsederiz:

1. Büyüklük (Magnitude)

Depremin yer altındaki enerji miktarını ölçer.
Yani yer kabuğunda ne kadar enerji boşaldı?
Ölçüm birimi Richter Ölçeği ya da modern sistemde Moment Magnitüdü (Mw) olarak bilinir.
Tek bir değeri vardır, mesela:
→ 4.3 büyüklüğünde
→ 7.8 büyüklüğünde

Kısacası: Depremin “gücü”.

2. Şiddet (Intensity)

Depremin yüzeyde insanlara ve yapılara olan etkisi ölçülür.
Aynı deprem farklı yerlerde farklı şiddetle hissedilebilir.
Şiddet, gözleme dayalıdır:
İnsanlar ne hissetti?
Binalar ne kadar hasar gördü?
Genellikle Modified Mercalli Intensity (MMI) ölçeği ile ifade edilir.

Kısacası: Depremin “hissettirdiği etki”.

Deprem Büyüklüğü Numaraları Ne Anlama Geliyor?

Büyüklük	Ne Olur?
1.0 – 2.9	Genellikle hissedilmez, sadece özel cihazlar algılar. 📡
3.0 – 3.9	Hafif hissedilir, camlar titreşebilir.
4.0 – 4.9	Duyulur, küçük eşyalar sallanır.
5.0 – 5.9	Eşyalar devrilir, küçük hasarlar olabilir.
6.0 – 6.9	Ciddi hasarlar, çatlamalar, panik yaratır.
7.0 – 7.9	Büyük yıkım, geniş bölgelerde ciddi zarar.
8.0 ve üzeri	Devasa felaket! Şehirler harap olabilir.

Şiddet İçin Örnek:

Mesela, bir deprem 7.0 büyüklüğünde olabilir,

Eğer merkez üssüne yakınsan, şiddet IX-X gibi hissedebilirsin (çok yıkıcı).
Uzak bir şehirdeysen, sadece şiddet III-IV gibi hafif bir sallantı hissedebilirsin.

Minik İpucu:

Büyüklük sabittir (değişmez),
Şiddet kişiye ve konuma göre değişir!

Deprem Şiddeti Nasıl Hissedilir?

I – II: Hiç hissetmezsin ya da çok hafif.
III – IV: Hafif bir sarsıntı, üst katlarda hissedilir.
V – VI: Camlar çınlar, insanlar panikler.
VII – IX: Ciddi çatlaklar, duvarların yıkılması.
X ve üzeri: Yıkım çok ağırdır, büyük yapılar bile zarar görebilir.

Hangi Ölçekler Kullanılır?

1. Richter Ölçeği (1935)

Charles F. Richter tarafından geliştirildi.
Depremin büyüklüğünü ölçmek için ilk kullanılan sistemdir.
Logaritmik bir ölçektir:
➡️ Yani her 1 birim artış, yaklaşık 32 kat daha fazla enerji demektir! (Mesela 6 büyüklüğünde bir deprem, 5 büyüklüğündeki bir depremden 32 kat daha güçlüdür!)

2. Moment Magnitüd Ölçeği (Mw)

Günümüzde en çok kullanılan sistemdir.
Sadece sarsıntıya değil, kırılan fayın büyüklüğüne, kaymanın miktarına ve kayan alanın genişliğine de bakar.
Richter’den daha doğru sonuçlar verir, özellikle çok büyük depremler için.

3. Modified Mercalli Şiddet Ölçeği (MMI)

Büyüklüğü değil, hissedilen şiddeti ölçer.
I (hissedilmez) ile XII (tam yıkım) arasında değişir.

Küçük Bilgi:

Sadece bir sismograf yetmez!
Dünyanın her yerinde kurulan binlerce sismograf ağı sayesinde depremler tam olarak tespit edilir.
Deprem merkezine yakın birkaç cihazdan alınan veriler birleştirilir ve hem büyüklük hem de derinlik hesaplanır.

Özetle:

Sismograf ➡️ Yerin hareketini algılar.
Sismogram ➡️ Hareketin kaydını çizer.
Richter ve Moment Magnitüd Ölçekleri ➡️ Depremin büyüklüğünü hesaplar.
Modified Mercalli Ölçeği ➡️ İnsanların hissettiği şiddeti ölçer.

Deprem Nedir?